Rêzbûna : Xa / Xâ

Xaç = Haç

Xacamad = Hacamat , Vucuttan keserek kan alma

Xaçarêz = Bulmaca

Xak = Arazi

Xas = 1 Hakiki ,Safi , Has 2 Orjinal*** Arexas = Has un
Xati = Teyze , Ananın kız kardeşi
Xınımandın = Örtünmek , Bürünmek , Sarınmak

Xalıs = 1 Halis 2 Hakiki     3 Erkek ismi


Xal 1 / Şan  =  Ben *** Bı xal = Benli *** Bê xal = Bensiz
Xal  2 = Dayı

Xal 3 = Hal , Ahval   , Durum , Vaziyet  *** Bê xalım = Halsizim 

Xal 4  = Puan ,Nokta

  
Xalık = 1 Allahın bir ismi 2 Hâlık *** Paki bıke baweje behre masi nızanwe halık zane = İyiliği yap at denize balık bilmezse halık bilir
Xalkırın = Halletmek

<< bkz Safikırın >>

Xalxal = Halhal
Xalıfendın =Şaşırmak

Xalıs = Halis
Xaliçe = Halı 

Xaliçevan = Halıcı

Xalwed = Halvet , İnziva

Xatûn = Hatun , Bayan

<< bkz Xanım>>
Xar = Biley taşı , Törpü

Xarkırın = Bileylemek , Törpülemek
Xapandın = Kandırmak  , Aldatmak ,Dolandırmak

Xapxapok = Dolandırıcı ,Düzenbaz
Xas 1 = Hakiki ,Safi ,Özel , Has

Xas 2 = Salatalık 

Xasıl = Hâsıl , Meydana gelme , Beliren
Xati = Teyze






Xaçarê = Dört yol , Dört yol kavşağı



Xati = Teyze


Xaçperest = Haç perest , Hiristiyan , İsavi



Xaça sor = Kızıl haç , Hümeniter yardım kuruluşu


Xalxalok = 1 Uğur böceği , Benekli böcek , Muştu böceği , Müjde böceği 2 Benek 
<< bkz Sosık , Këzxatûn >>

Xalıfandın 1 = (tz) Adale veya kas tutulması , Kaslarda tutulma , Kas gerilimi , Sinir tuzağı
<< bkz Levketın 1 >>

Xalıfandın 2 = 1 Şaşırmak , Yanılmak 2 Sapıtmak 3 Sapkınlık , Sapkın olma hāli , Aslına ters hāl veya durum , Delālete düşmek (mz) Yoldan çıkmak
<< bkz Şaşkırın >>

Xalıfandın kırın = Yanıltmak , Şaşırtmak , Sapkınlaştırmak


Xalıs = 1 Halis , Saf , Salt , Katışıksız , Hakikī , Sırf 2 Erkek ismi 3 Ari 4 Mevsûk ( f ) *** Xalıs malıs = Halis malis , Halis muhlis , Tam halis

Xalısane = Salihane , Samimi , Temiz kalpli , Humenist , Saffet , Muhlis , Sadık , Paklık , Mevsûk'-i hal
<< bkz Salıxane , Pak , Pakbûyin >>


Xalısiyat = Halisiyet , Samimiyeyt , Hüsnüniyet , Hulus , İçtenlik , Bonkörlük , Sadıklık , Hakikat , Sıddik ; sözde amelde doğruluk

Xali 1 = 1 Tenha , Issız , Sākin yer , Kimsenin bulunmadığ yer , Ücra 2 (rel) İnziva 3 Sākin , Durgun , Sessiz 4 Sükūn *** Dereki xali = Issız bir yer , Tenha bir yer Sükūn , Müsterih olunan yer , İnzivayi bir yer *** Der dorame xaliwe paşke = Etrafımız tenhalaşırsa sonra *** Şeven xali = Issız geçeler *** Erda xali = Issız yer , Tenha yer
<< bkz Tenha , Xewle , Fırëqet 2 Sākin için : Sekınandi >>
{ Diğer Diyalekt’ler Kılwe, Tenya ,Xamoşni }

Xali 2 = 1 İdrar , Çiş 2 Renksiz idrar ,  İdrarda açık renk *** Miza xali = Sidik , İdrar
<< bkz Miz >>

Xalibûyin / Xalibûn = 1 Tenha olma , Issızlaşma , Yanlızlaşma 2 Sākin olma , Müsterih yerde olma , Durgun oluş 3 İnziva oluş *** Şevamı disa xali bû = Issıztıı yine geçem , Tenhalaştı yine geçen *** Em zozanada gund bû xali = Biz yaylada köy ıssızlaştı , Yayladayız köy tenhalaştı *** behr xali bû / Behr sekıni = Deniz sākinleşti , Deniz durdu

Xalikırın = 1 Tenhalaştırmak , Yanlızlaştırmak , Issızlaştırmak 2 (mz) Sākinlik etmek , Sessizleştirmek
<< bkz Tenha kırın >>
Xalvetxane = Halvethane , Riyazat hane

Xalweti = Halveti , Haveti tarikatından olan

Xam = Ham , Olgunlaşmamış olan , Erginleşmemiş

Xan 1 [soz/ hist ] = 1 Han , Külliye , İmaret , Bir çok bölümü olan büyük bina 2 Saray , Konaklama sarayı , Kervan saray , Ābidat 3 Konak , Mesken , Ev , Görkemli bina , İş hanı 4 (hist) Agora , Yapı içi pazar yeri , Eski antik çağda içinde ticaret yapılan açık veya kapalı yer 5 Pasaj 6 Oberj 7 (mz) Melce *** Dewlet xane = Devlet evi , Orta çağda Devlet ileri gelenlerin meskeni veya bir türlü meclis veya günümüzdeki parlemento binası gibi mesken *** Xan a ser rë = Yol üstü hanı *** Xan a tepbûyi = Yıkık han , Harebe veya çökmüş han *** Naxaşxane = Hastahāne *** Xan a bazarë = Pazar hanı , Kapalı çarşı , Pasaj *** Xan a şıxulë = İş hanı , Birçok büronun bulunduğu bina
<< bkz Xani 1 , Mal 2 , Qesr >>

Xan 2 [adj] = 1  Ev , Han , Kağan , Buğ / Başbuğ , Emir , Hükümdar 2 Bey , Reis 2 Edatı zamir , Sıfat sonlarında ardek , Kişi son eklerinde geçer , İsim sonlarında kullanılan ünvan *** Seyit xan = Seyit han *** Neyrem xan = Meyrem han *** Eyşe xan = Ayşe han *** Şeref xan = Şeref han
<< bkz Mir >>

Xane 1 [soz] = Hane , Konut , Mesken , Beyt
<< bkz Mal 2 , Xani 1 >>

Xane 2 [math] = 1 Hāne , Rakam hānesi , Matamatikte hāne 2 Diyagramda her kareden biri 3 (geom) Kare , Dört köşe 4 (edb) Şiirde dötlik , Kıta *** Xane yek emin = Birinci hāne *** hane fil = Fil hānesi , Satrançta filin bulunduğu kare


Xanedan = Hānedan , Soylu aile , Köklü ve asil aile

Xanedanti = Hānedanlık



Xanvan [syn] = Hancı , Han sahibi , Oberjist *** Xanvanî = Hancılık


Xanım [f] = 1 Hanım , Bayan , Kadın , Hatun 2 Eş , Erkek eşi , Karı , Zevce , Harem 3 Sayın , Bayana hitap için sayın 4 Kibar kadın , Hanfendi / Hanım efendi , Madam 5 Bayan ismi veya adı 6 (lt) Dam , İskambilde kız *** Xanıma mı = Hanımım , Eşim , Bayanım *** Xanıma te = Hanımım , Eşin , Bayanın *** Du xanimi = İki bayanlı , İki eşli *** Pır xanımi = Çok kadınlı , Çok eşli *** Pır zewaci = Çok evlilik , Poli gami *** Kulfete xanıma = Hanım evladı *** Tışte xanıma = Hanım şeyleri *** Hanım xanımi = Hanım hanımca
<< bkz Xatûn , Jın >>
{ Diğer Diyalekt’ler : Bano , Banû , Sti }

Xanımbûyin / Xanımbûn = 1 Hanım olmak 2 Hanım efendi olmak , Xanımlaşmak

Xanımti = Hanımlık (mz) Kibarlık

Xani 1 / Mal 2 [soz] = 1 Ev , Meskem , Konak , İkameygāh , Konut , Bina , Hāne , Bark (mz) Yapı 2 Erkek ismi , Ünlü Kürt ozanının ismi *** Xani avakırın (syn) = 1 Ev sefalandırnak , Ev şenlendirmek , Konut esinleştirmek 2 Ev inşaa etmek , Konut yapmak , Mesken inşaa etmek *** Xaniya leşkeri = Ordu evleri *** Xaniya çinara = Komşu evleri *** Xeniki = Bir ev , Bir hāne , Bir konut *** Bë xani = Evsiz , Barksız , Meskensiz *** Xanitya mı = Evim , Konutum , Meskenim *** Xeniyate = Evin , Meskenin , Konutun *** Dora xaniya = Ev çevreleri , Ev etrafları , Ev kenarları *** Xani hılnere çinar hılde ! = (red) Ev alma komşu al !*** Xaniya havinë = Yazlık ev , Sayfiye evi *** Ser xaniye = Evin üstü *** Bın xaniye = Evin altı , Evin dibi *** Tehëla xënida = Evin dibinde , Evin kenarında *** Vi xanida = Bu evde , Bu hānede , Ku konutta *** Wi xanida = O evde , O hānede , O meskende *** Nava xaniyada = Ev ortalarında , Ev içlerinde, Ev aralarında *** Sıtariya malê / Sıtariya xêni = Ev idaresi , Ev geçimi , En ekonomisi ***Xanıma malë = Ev hanımı *** Kulfete malë = Ev halkı , Aile , Hāne halkı *** Bara malë = Ev yükü , (mz) Ev kahrı *** Malêki bı hewş / Xaniki bı hewş = Bahçeli bir ev , Bağlık bir mesken *** Xaniki pênç şûn / Xaniki pênç tax = Beş katlı bir ev , Beş daireli bir konut *** Xani kırin = Ev satın almak *** Xani fırotın = Ev satmak *** Qiza malë = Evin kızı *** Xani tepwi = Evi yıkılasıca , Hānesi batasıca *** Erd hej xaniya gı tepkır = Yer sarsıntısı tüm evleri yıktı , Deprem tüm evleri yıktı *** Hındıre malë / Hındıre xêni = Evin içi *** Xeyda malê = Ev gailesi , Ev tasası , Ev derdi *** Xwedi mal û xan = Han ve mülk sahibi *** Xani kırêkırın = Ev kiralamak , Hāne kiralamak *** Xani lı parihevkırın = Ev taksimatı etmek , Ev bölüşümü eylemek , Ev bölüştürmek , Hāne paylaşımı eylemek *** Jı xëni serxwe ka qederdıxe ? = Hani kafasını evden hiç çıkarıyormu ? *** Xênida ma / Malda ma = Evde kaldı *** Xaniya bavamıne = Babamın evi *** Havinâ konnada zıvıstanê xaniyada = Yazın çadırlarda kışın evlerde *** Xani Qulkırın = Ev delmek *** Xaniya kurdi = Kürdi ev , Kürt formunda ev *** Xaniya romî = Batılı tarzında ev *** Xaniya sê kullek = Üç pençereli ev , Üç pençereli hāne *** Xaniya der hesın = Demir kapılı ev *** Xaniya bê bılxani / Xaniya bê bıleni = Bacasız ev *** Xani bê kuçık newe ! = (red) Ev oçaksız olmaz , Hāne oçaksız olmaz *** Malva gırêdayiye = Eve bağlı (mz) Eve sadık , Aileye bağımlı *** Xaniyaki kevn = Eski bir ev *** Xaniyek ber dest neket = Bir ev elde edilmedi , Bir ev temin edilmedi , Bir mesken ele düşmedi *** Nava xaniya ketın = Ev aralarına düşmek , Evden eve baş vurmak , Hāneler arasına düştmek *** Hesawe malê ne gırt bazarê = Evdeki hesap çarşıyı tutmadı , Evdeki hesap çarşıya uymadı *** Xani mal wera , we ez dıçım ! = Ev bark sizin olsun , ben gidiyorum !
<< bkz Mal 2 , Ban / Bani >>




Xani 2 [rgd] = Ünlü kürt ozanı , Ahmed hānenin soy adı veya sanı ve ünü , Hanlı , Meskenli , Konutlu gibi mānaları vardır. *** Bava xani = Hani Baba

Xara = Hara , At yetiştirme çiftliği , At çiftliği

Xaran 1 [zoo] Koşu , At veya diğer binek hayvanların koşu durumu , Dört nala , Dolu dizgin , Rahvan
<< bkz Rev >>
{ Diğer Diyalekt’ler : Xara , Xar }

Xaran 2 = Haran , Kürdüstanın iç bölgelerinden bir bölge *** Deyşta xaranê = Haran ovası

Xarankırın = Rahvan etmek , Dolu dizgin koşturmak , Dört nala kaldırmak

Xaranbûyin / Xaranbûn = Rahvan olma , Doklu dizgin hāli , Dört nala durum

Xarza  = Yeğen , Erkek yeğen *** Xarza mı = Yeğenim
{ Diğer Diyalekt’ler : Xwarzi , Xwarzê }

Xarzê = [f] = Yeğen , Kadın veya kız yeğen *** Xwarzê mı = Yeğenim
{ Diğer Diyalekt’ler : Xwarzi , Xwarzê }


Xas 1 = 1 Has , Som , Saf , Safi , Halis 2 Ari 3 İyi cins , Özgül , Nevī 4 Gerçek , Hakiki , Seçkin 5 Bilinen şeylerden ayrı bir özelliği olan şey , Ayrı , Nadide 6 Āit *** Are xas = Has un *** Havala xas = Hakiki arkadaş , Gerçek arkadaş *** Hevşa xas = Has bahçe *** Zêre xas = Has altın , Som altın , Bütünüyle altın *** Mılleteki xas = Ari bir millet *** Xasimıne = Bana has , Bana āit , Bana özgü *** Xasi teye = Sana has , Sana özgü *** Ser vira xas tune = Bundan halisi yok *** Cınse xas = Has cins *** Ne xase = Has değil , Saf değil *** Dıleki xasva = Has bir gönül ile , Gerçek bir gönül ile
<< bkz Xalıs >>
{ Diğer Diyalekt’ler :Peti }


Xas 2 = Has , Özgü 2 Özel , Mahsus , Hususi , Zati 3 İstisnaī , Müstesna durum *** Nava xas = Özel isim , Hususi ad , Mahsus san veya ün *** Ew jëra zehf xase = O ona çok has , O ona çok özgü *** Xas gırtın = İstisnaī tutmak , Müstesna saymak *** Dewsa xas = Özel yer , Hususi alan *** Xas xasiti = Özgül özellik *** Xasi teye = Sana has , Sana özgü *** Xasi tu keseki nine = Kimseye has değil , Kimseye Özgü değil , Kimseye mahsus değil *** Ne xasi mıne = Bana has değil , Bana özgü değil
<< bkz Xwesusi >>

Xasbûyin / Xasbûn [syn] = 1 Hasıl olmak , Özgü olma veya olamak 2 Halis olmak , Gerçek olan veya olmak , Zuhur olma , Meydana çıkma , Vucuda  gelme

Xasıl / Hasıl = Husul *** Xwedë cc metılamı xasılke = Allah cc niyetimi husul etse , Allah cc dileğimi meydana çıkarsa 

Xaskırın = Hasıl kılmak , Özelleştirmek , Şahsileştirmek , Zati hāl aldırmak , Hususi veya mahsus kılmak , Tābīleştirmek , Zuhur etmek , Vucuda gelmek

Xatır [syn] = 1 Hatır , Kadr/ Kadir 2 Lūtf /Lūtuf 3 Saygı , Nezaket 4 Veda , Baybay 5 (mz) Kalp , Gönül , Esin, Duygu , *** Bê xatır = (adj) Saygısız , Nezaketsiz , Küstah , Densiz *** De xatırewe = Haydi müsadenizle , Haydi izninizle , Haydi Allahısmalladık , Haydi elveda *** Mı xatırete kê gawe ne gırt ? = Ben hatırını ne zaman tutmadım ? *** Bê xatır xwestın çû ! = Müsade istemeden gitti , Vedalaşmadan gitti (mz) Selam sabahsız gitti *** Bê xatıri = Nezaketsizliz , Küstahlık *** Xatır berdan = Hürmetten el çeklmek ,Saygı ve değer vermemek , Nezaket göstermemek ***Hatır gırtın = Hatır göstermek , Hatır tutmak , Saygı göstermek *** Xatır hıldan = 1 Hatır almak , Rıza almak 2 Değer vermek , Saygı göstermek , Küsür veya dargınlık gidermek *** Xatıra qaweki çıl sale = (red) Bir kahvenin hatırı kırk yıldır *** Xatırete [syn] = 1 Elveda , Allahısmarladık 2 Hatrın için 3 Kadeh tokuşturmada şerefe *** Xatır keştandın =Hatır kırmak , Gücendirmek *** Xatır pırs = Hal hatır sorucu *** Boy xatıre te = Hatırın için*** Boy xatıre mı / Bona xatıre mı = Hıtırım için , Gönlüm için *** Sawe xatıre wi hıldam / Bo xatıre wi hıldam = Onun hatırı için aldım *** Bo xatır / Boy xatır = Hatır için *** Dıl bı xatırva hılda lë … = Gönül hatır ile aldı lākin … , Gönül hatır ile aldı fakat … *** Xatıre së tunnewe xatıre xweyi heye ! = (red) Köpeğin hatırı yoksa sahibinin hatırı var ! (*37) *** Xatır nê hırandın = Hatırına bakmak , Hatırını gözetmek *** Boy xatıre çinartiye = Komşuluk hatırı için *** Boy xatıre havaltiye usa bû = Arkadaş hatırı için böyle oldu
<< bkz Qedr , Hurmet >>


Xatırbûyin / Xatırbûn [adj] = 1 Sayılmak , Değerlenmek , Saygınlaşmak 2 Esenlikte oluş , Lūtf olunuş






Xatırxwestın = 1Esinleşmek , Gitmek için müsada istemek 2 Vedalaşmak , Baybaylaşmak , Hatırlaşmak , Elveda
{ Diğer Diyalekt’ler . Xatır xustın , Xatır xwastın }


Xatır kırın [lr] = Lūtfetmek , Lūtfeylemek , Hatır etmek , Hatır saymak , Kadir kıymet ile tutum sergilemek ***Xatır xweşkırın = Hatır hoşetmek , Gönül şenlendirmek , Esenlik vermek *** Xatır çekırın = Gönül rızası almak , Hatırını yapmak veya hatır kazanmak *** Xatır pırskırın = Hatır sormak , Hal hatırdan sual eylemek *** Hatır pırsin = Hal hatır soruluşu , Hal hatırdan sual olunuş *** Xatır raçevkırın = Xatır gözetmek *** Bë xatır ne hiştın = Hatırsız bırakmamak , Saygısız komamak , Esenliksiz bırakmamak

Xatırdank / Xatırdang = 1 Hātıra eşya , Hātıralık , Anı anlamında eşya 2 Hātırat , Hatıra veya anı yazıları ,
<< bkz Yadigar >>
{ Diğer Diyalekt’ler : Yadaş , Yaddaş , Birewer , Serhati , Bireweri , Birhati }


Xatırnas [rgd] =1 Saygın , Değerli , Üstün kişilik , Lūtufkār 2 Hatır şinas , Kadir bilir , Hatır kırmayan , Hatırnaz , Hürmetli , Sayın 3 Ālīcenap

Xatırşahi [et] = 1 Hatırşinaslık 2 Geleneksel eylece kutlaması , Ananevi şenlik *** Xatır şahiya mele nasırdin = Nasreddin hoca şenlikleri , Nasreddin hoca kutlamaları *** Xatır şahikırın = Biri veya birileri için neşe verici eylenceler etmek *** Xatır şahiya xıdırleze = Hıdıtrlez şenlikleri

Xatırvan [rgd] = Sayın , Değerli , Kıymetli , Hürmetli , Saygılı , Değer verici , Hatırşinas Kıymet biçiçi , Kadir tutucu , Hürmetkār *** Xatır xez = Hatır sevici *** Xatırvani / Xatırnasi = Ālīcenaplık
<< bkz Hurmetkar >>

Xatûn [f] = 1 Hatun , Bayan 2 Eş , Karı , Zevce 3 Madam , Refika , Harem 4 Bayan ismi veya adı *** Kez xatûn = 1 (vulg) Kokana , Çok koku sürünen yaşlı kadın 2 (bot) Uğur büceği , Bazı yörelerde osurgan böceği *** Xetûnam / Xetûna mı = Hanımım , Karım , Eşim , Bayanım *** Xatûna te hanımın = Eşin , Karın , Bayanın *** Xatûna evda = Elin karısı *** Xatûn fırotın = Karı satmak *** Bı xatûn = Karı ile , Kadın ile , Eş ile *** Bë xatûn = Kadınsız , Eşsiz , Bayansız *** Xatûnam = Hatunum
<< bkz Xanım , Jın >>


Xain  / Xayin = Hain

Xainbûn = Hain olma

Xainti = Hainlik 

Xaxamti =Hahamlık

Xaw = 1 Çiğ , İyi pişmemiş  2 Olgunlaşmamış  meyva vs *** Pak  ne peti = İyi pişmemiş *** Kalla / Zebeşe xaw = Ermemiş karpuz

Xayin = Hayin , Namkör 

Xazi = Gazi , Savaş yaralısı

KÜRTÇE = TÜRKÇE  sözlük   FERHENG www.elat.ch